17 Nov KÂND A MJERS DUMNJEDZĂU PRĂ POMÂNT CÂND A MERS DUMNEZEU P(R)E PĂMÂNT
Mitovi, bajke i narodne priče iz Homolja
SEĆANJE NA RAJ
Drugi deo našeg projekta čini korpus narodnih priča iz Homolja i predstavlja plod istraživačkog rada na terenu.
Reč je o mitovima, bajkama i narodnim pričama koje su zabeležene od kazivača rodom iz Žagubice i Laznice. Većina kazivača danas više niје među živima. Slobodno možemo reći da smo imali sreću da rastemo uz priče bake po ocu, Stanije i babe po majci Ane.
One su nesvesno uticale na formiranje moje ličnosti, probudivši lična interesovanja za kulturu nešeg naroda i moju nacionalnu svest. Kao gimnazijalac i student, shvatio sam veliki značaj našeg duhovnog blaga u očuvanju identiteta Vlaha i odmah započeo sa tonskim beleženjem istog. Ruka Promislitelja vodila me je do mnogobrojnih kazivača, među kojima bih po izuzetnoj darovitosti izdvojio Radovana Ketića i Milevu Škoprdić iz Žagubice. Zahvaljujući pomenutim kazivačima, duhovno blago našeg naroda izronilo je iz tame vekova i milenijuma i sačuvano je za buduća pokolenja na kojima počiva naš narod i naša kultura. Sa ove vremenske distance mogu reći da je zaista bila volja Premudrog Promisli telja da deo naše narodne riznice koja se našla pred ambisom zaborava i nestanka bude zabeležena i da se nađe u ovom projektu.
Reč o prvoj zbirci mitova, bajki i narodnih priča napisanih na našem maternjem jeziku. Posebno bih istakao da su za realizaciju ovog značajnog projekta zaslužni gospodin Vića Mitrović i gospođa Slavica Jović.
Ovaj deo projekta nosi naslov „Kând a mjers Dumnjedzău pră pomânt”, iz prostog razloga, što skoro sve priče govore o mitskom vremenu, vremenu kada je Bog stvarao svet i hodio po zemlji. Reč je o mitovima koji govore o vremenu kada su se svet i čovek napajali prvobitnom jutarnjom svežinom sazdanog sveta. Vlaški kosmogonijski mit (a po Elijadeu samo je kosmogonijski mit u pravom smislu reči mit) jeste vlaška imago mundi, slika arhajske kulture balkanskog čoveka, njegovo kosmo-teološko poimanje sveta.
Mitološke priče o rajskom dobu čovečanstva sačuvane su u svim religijama sveta. One zapravo govore o dobu kada je Nebo bilo bliže zemlji, dobu kada je postojalo stalno opštenje između Boga, natprirodnih bića i čoveka, ali zbog oholosti čoveka, prekinuta je ta veza. Kosmos drevnog homo religiosusa nije bio svet kakvim ga poima savremeni radikalno desakralizovani čovek. To je svet umno uređen od strane Tvorca i u njemu svi događaji imaju dubok smisao. Upravo o tome govore kosmogonijske mitološke priče koje se mogu pročitati u ovom projektu. Za kazivače, mitovi o stvaranju sveta, legende i bajke jesu istinske priče, za njih lično svete, značajne i arhetipske. Iako ovi mitovi i bajke u sebi sadrže mnogobrojne paganske elemente i likove, vlaški mit o stvaranju sveta je sačuvao sećanje na Jednog, Živog i Istinitog Boga – Demijurga, Tvorca neba i zemlje i svega vidljivog i nevidljiovog.
U mitološkim pričama homoljskih Vlaha (Rumânj), čitalac će se susresti sa ježom, skromnim učesnikom i savetnikom Tvorca, saznaće kako je Bog stvorio i ustrojio svet, zašto je stvorio ptice, psa, vuka, vaši i ostalu tvorevinu. Ovi primordijalni mitovi predstavljaju vlaško sećanje na Raj na zemlji, ali i na čovekov pad i njegovo odvajanje od svog Tvorca, kao uzroka i smisla njegovog postojanja. Taj događaj je opisan u narodnim pričama „Đi śe śerju să râđikat în sus”, „Đi śe ljemnu nu măj mjerźe” i „Đi śe să rup coaljilji”. Delić učenja poznatog antičkog filosofa i matematičara Talesa o tome da je voda praosnova svega, kao da se nazire u kosmoganijskom mitu “Kum a făkut Dumnjedzău pomântu” i to u odmah u prvoj rečenici koja glasi: “Vrodată tot pomântu a fost apă”.
Vlasi (Rumânj) su u svom kolektivnom sećanju sačuvali spomen na divove, koji se pominju u Bibliji, ali i drugim religijskim sistemima i kulturama. Priča „Muma draśilorj ku un uokju în frunće“ jeste naše sećanje na kiklope. Jednooka starica, pećina sa kamenjem na ulazu i ovce, predstavljaju direktnu vezu sa grčkim mitovima o kiklopima. Takođe, priča “Doj frac puš în Luna”, kao da predstavlja bledu kopiju grčkog mita o Dioskurima, blizancima Kastoru i Polideuku, koju su čuvali svoju sestru Helenu od otmice.
Priča „Kloca ku puji“ u bajka o Biberagi obiluju arhetipskim sadržajima, što potvrđuje i Propov stav da „bajka potiče iz drevnih religija“ te da „pošto je borba sa zmajem sastavni deo mnogih paganskih religija – ona iz njih i potiče“.
(V. Prop, Morfologija bajke, Beograd, 1982) Ime glavne junakinje u priči o carici Ginojevi, neodoljivo podseća na keltsku Ginevru ili Genovevu, kako u drugim kulturama nazivaju suprugu legendarnog kralja Artura. Iz svega što je do sad rečeno, možemo uočiti da je kultura Vlaha (Rumânj) veoma stara, slojevita i da je praktično u XXI vek zakoračila sa elementima i sadržajima drevne paleobalkanske, indoevropske i antičke mitologije i verovanja. Ne treba smetnuti s uma da severno od Dunava, u matici svih Vlaha, možemo naići na skoro identične priče, likove i događaje, što svedoči o kulturnom i etničkom jedinstvu romanske populacije na ovom podunavsko–karpatsko–balkanskom području. Ova zbirka mitova, bajki i priča namenjena je našoj deci koja u školama uče vlaški govor, odnosno rumunski jezik sa elementima nacionalne kulture, ali i naučnim radnicima koji se bave etnologijom, istorijom religije, mitologijom, romanistikom itd. i svima koji su zainteresovani za kulturu Vlaha (Rumânj) istočne Srbije.